Μια σπουδαία αρχαιολογική ανακάλυψη ήρθε πρόσφατα στο φως στην ορεινή περιοχή του Βάλτου Αιτωλοακαρνανίας, προκαλώντας μεγάλο επιστημονικό ενδιαφέρον και υψηλές προσδοκίες για περαιτέρω έρευνες. Σύμφωνα με σχετικό δημοσίευμα του ιστολογίου AmfilochiaBlogNews, ανθρώπινα οστά και κρανίο που χρονολογούνται πριν από περίπου 7.000 χρόνια εντοπίστηκαν στο σπήλαιο της Πρεβέντζας, κατά τη διάρκεια εξερεύνησης της ομάδας του Κωνσταντίνου Μπακολίτσα.
Η ανακάλυψη, η οποία εντάσσεται στη Νεολιθική περίοδο, προσφέρει σοβαρές ενδείξεις για τον τρόπο ζωής, τις ταφικές συνήθειες, τις καθημερινές δραστηριότητες αλλά και τις τελετουργικές πρακτικές των πρώτων γεωργοκτηνοτροφικών κοινωνιών που έζησαν στην περιοχή. Τα ευρήματα μελετώνται ήδη από ειδικούς αρχαιολόγους της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας – Σπηλαιολογίας (ΕΠΣ), η συμβολή της οποίας θεωρείται καθοριστική στην επιστημονική αξιολόγηση και περαιτέρω τεκμηρίωση των στοιχείων.
Όπως σημειώνεται στο αρχικό ρεπορτάζ, τα σπήλαια κατά τη Νεολιθική εποχή διατήρησαν την πολυσήμαντη χρήση τους: ως καταφύγια, αποθηκευτικοί χώροι και, συχνά, ως τόποι ταφής και τελετών, με ενδείξεις συμβολικής ή λατρευτικής σημασίας.
Ο “ΜΑΧΗΤΗΣ” ήρθε σε επαφή με τον άνθρωπο πίσω από αυτή τη σπάνια ανακάλυψη. Ο Κωνσταντίνος Μπακολίτσας, γνωστός για την πολύχρονη ερευνητική του δράση στα σπήλαια της Αιτωλοακαρνανίας, μας μίλησε για την πορεία της ανασκαφής, τις ιδιαιτερότητες της περιοχής, την έως τώρα απουσία στήριξης από τους θεσμούς, αλλά και την ελπίδα η έρευνα να συνεχιστεί με την ίδια επιστημονική αφοσίωση.
– Πώς ξεκίνησε η εξερεύνηση στο σπήλαιο της Πρεβέντζας και τι σας οδήγησε σε αυτό το σημείο;
Το σπήλαιο της Κισσώτης στην Πρεβέντζα, καθώς και αρκετά άλλα στην ίδια περιοχή, μου ήταν γνωστά από αναφορές συγγενών που έχουν καταγωγή από το Μαλατεικό. Έτσι, σε συνεργασία με τον Παύλο Χρήστου, ο οποίος εκτός από συγγενής είναι και παλαίμαχος σπηλαιολόγος, μέλος της ΕΣΕ, με μεγάλη εμπειρία στην εξερεύνηση των σπηλαίων, ξεκινήσαμε να καταγράφουμε και να μελετούμε όλα τα σπήλαια της Πρεβέντζας. Σε μία από τις αποστολές μας, με τη συμμετοχή του Βαγγέλη Θώδη, επίσης με καταγωγή από την ευρύτερη περιοχή, εντοπίσαμε σημαντικά παλαιοανθρωπολογικά ευρήματα στο σπήλαιο της Κισσώτης.
– Οι πρώτες ενδείξεις δείχνουν πως τα ευρήματα χρονολογούνται πριν από περίπου 7.000 χρόνια. Ποια μεθοδολογία χρησιμοποιήθηκε για τη χρονολόγηση;
Τα οστά χρονολογήθηκαν δίνοντας το 7.000 με ακρίβεια. Η ραδιοχρονολόγηση με τη χρήση του ραδιενεργού άνθρακα-14 έγινε από την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας – Σπηλαιολογίας του Υπουργείου Πολιτισμού στην Πορτογαλία, οι αρχαιολόγοι του οποίου ήταν αυτοί που, με τη συμμετοχή μας, αφαίρεσαν τα ευρήματα από την ταφική θέση του σπηλαίου με μεγάλη προσοχή, δεδομένου ότι αυτά είχαν ενσωματωθεί στο σπηλαιοθέμα του σταλαγμητικού του.
– Ποια είναι η σημασία αυτής της ανακάλυψης για την περιοχή του Βάλτου και την αρχαιολογική ταυτότητα της Αιτωλοακαρνανίας γενικότερα; Τι μας αποκαλύπτουν τα ευρήματα για τη ζωή των νεολιθικών ανθρώπων που ζούσαν στην περιοχή;
Τα ευρήματα στο σπήλαιο και στον τάφο ενίσχυσαν τη μέχρι σήμερα γνώση μας για τον Νεολιθικό άνθρωπο της περιόδου αυτής. Οι νεολιθικοί πρόγονοί μας (Homo sapiens), που πριν από περίπου 7.000 χρόνια κατοικούσαν στην περιοχή του Βάλτου, ήταν κυρίως γεωργοί και κτηνοτρόφοι, ζούσαν σε κοινότητες και είχαν ήδη αρχίσει να εγκαθίστανται σε μόνιμες κατοικίες. Η περίοδος αυτή σηματοδοτεί τη μετάβαση από την κυνηγοσυλλεκτική ζωή σε μια πιο σταθερή, γεωργική κοινωνία. Οι νεολιθικοί πρόγονοί μας καλλιέργησαν δημητριακά όπως σιτάρι και κριθάρι και εκτρέφαν ζώα όπως αίγες και βόδια. Οι κατοικίες τους ήταν κατά κύριο λόγο από πηλό ή λίθο και ήταν μόνιμες, σε αντίθεση με τις κινητές σκηνές που χρησιμοποιούσαν οι προηγούμενες γενιές.
Η τεχνολογία τους στον τομέα της γλυπτικής και των χειροτεχνιών αναπτύχθηκε, καθώς ανέπτυξαν προχωρημένα εργαλεία από πέτρα, κόκκινο πηλό και οστά. Οι κοινότητες αυτές επίσης εμφάνισαν έντονες κοινωνικές δομές και ιεραρχίες, καθώς και πιθανώς πρώτες μορφές θρησκείας και τελετουργίας. Η ζωή τους εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από τη γη και τις εποχιακές αλλαγές, ενώ η τεχνολογία τους είχε ήδη αρχίσει να επηρεάζει το φυσικό περιβάλλον στο οποίο ζούσαν.
Χρησιμοποιούσαν τα σπήλαια για τελετουργίες, ταφικές πρακτικές, λατρεία θεοτήτων ή φυσικών δυνάμεων, μιας που εκείνη την περίοδο είχε ήδη αρχίσει η μετάβαση σε μόνιμες κατοικίες εκτός σπηλαίων.
– Συνδέονται αυτά τα ευρήματα με άλλες νεολιθικές ανακαλύψεις στον ελλαδικό χώρο ή στη Βαλκανική;
Φυσικά και συνδέονται. Θα αναφερθώ σε κάποιες νεολιθικές ανακαλύψεις οστών και κρανίων στον ελλαδικό και βαλκανικό χώρο (κυρίως σε σπήλαια):
Ελλάδα
- Σπήλαιο Θεόπετρας (Θεσσαλία)
- Χρονολόγηση: Μέση Παλαιολιθική έως Νεολιθική (περίπου 50.000 π.Χ. – 3.000 π.Χ.)
- Ευρήματα:
o Ανθρώπινα οστά και κρανία νεολιθικών ανθρώπων.
o Ταφή γυναίκας ηλικίας ~35 ετών (χρονολογείται γύρω στο 7.500 π.Χ.)
o Πολυάριθμες ταφές με σαφείς ενδείξεις ταφικών πρακτικών.
- Σημασία: Ένα από τα αρχαιότερα δείγματα μόνιμης κατοίκησης στην Ευρώπη.
- Σπήλαιο Φράγχθι (Αργολίδα)
- Χρονολόγηση: Παλαιολιθική – Νεολιθική – Πρώιμη Εποχή του Χαλκού.
- Ευρήματα:
o Νεολιθικά οστά και τεκμήρια ταφών.
o Σημαντικά για τη μελέτη της μετάβασης από την κυνηγετική στην αγροτική ζωή.
- Σπήλαιο Κοιλάδας (Αργολίδα – Αλεπόσπηλιος)
- Χρονολόγηση: Νεολιθική.
- Ευρήματα:
Κρανία και ανθρώπινα κατάλοιπα που συνδέονται με την πρώιμη γεωργία και εγκατάσταση.
- Σπήλαιο Πετραλώνων (Χαλκιδική)
- Σημείωση: Αν και γνωστό για το κρανίο του Αρχανθρώπου, βρέθηκαν και νεότερα, νεολιθικά ευρήματα, κυρίως εργαλεία και λίγα ανθρώπινα κατάλοιπα.
Βαλκανική Χερσόνησος
- Λεπτσόβα – Βουλγαρία
- Νεολιθικές ταφές σε σπηλαιώδεις χώρους με καλά διατηρημένα κρανία και σκελετούς.
- Σπήλαιο Βλάσις (Βόρεια Μακεδονία)
- Χρονολόγηση: Μέση Νεολιθική.
- Ευρήματα:
o Ανθρώπινα οστά σε συνδυασμό με κεραμική και λίθινα εργαλεία.
- Σπήλαιο Ksar Akil – Βόρεια Βαλκάνια
- Σημαντικές ταφές που δείχνουν διασύνδεση μεταξύ νεολιθικών πληθυσμών της Κεντρικής Ευρώπης και του Νότου.
Οι ανακαλύψεις κρανίων και σκελετικών καταλοίπων:
- Αποδεικνύουν την εγκατάσταση πρώιμων αγροτικών κοινωνιών.
- Αποκαλύπτουν στοιχεία για τη διατροφή, ασθένειες, πρακτικές ταφής και κοινωνική οργάνωση.
- Υποδεικνύουν συνεχή κατοίκηση από την Παλαιολιθική έως τη Νεολιθική και μετέπειτα Εποχή του Χαλκού.
– Ποια είναι η συνεργασία σας με την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας Σπηλαιολογίας και πώς συνεχίζεται η επιστημονική μελέτη των ευρημάτων;
Η συνεργασία μου με την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας Σπηλαιολογίας ξεκινά πριν περίπου 12 χρόνια. Η δική μου ενασχόληση με τα σπήλαια αφορά τη ζωή σε αυτά και τον εντοπισμό νέων ειδών οργανισμών (ενδημικών), και για τον σκοπό αυτό χρειαζόμουν άδειες επίσκεψης από την αρμόδια εφορεία. Καθώς όμως εξερευνούσα τα σπήλαια και τα μελετούσα με μια ολιστική επιστημονική μεθοδολογία, διαπίστωσα πως στα περισσότερα σπήλαια του νομού μας υπήρχαν πολλά ίχνη αρχαίας κατοίκησης, κυρίως Νεολιθικής. Έμαθα να ταυτοποιώ τα τεχνέργα και να καταλαβαίνω αν πρόκειται για αρχαιολογικού ενδιαφέροντος σπήλαιο ή όχι. Έκανα και κάνω πάντα αναφορές στην Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας Σπηλαιολογίας και πολλές από αυτές κατέληγαν σε αυτοψίες και ανασκαφές, όπως στην περίπτωση του σπηλαίου της Κισσώτης στην Πρεβέντζα Βάλτου. Η συνεργασία μου με τους ειδικούς αρχαιολόγους ήταν και είναι άψογη και συνεχής και είμαι ευτυχής για τη συνεργασία αυτή.
– Υπήρξαν τεχνικές ή επιστημονικές προκλήσεις κατά τη διάρκεια της εξερεύνησης; Πώς τις αντιμετωπίσατε;
Η κίνηση μέσα σε ένα σπήλαιο δεν είναι τόσο εύκολη, ειδικά αν αυτό έχει πολλές αίθουσες που επικοινωνούν με στενά περάσματα. Θα πρέπει να έχουμε τον κατάλληλο φωτισμό και εξοπλισμό για να παρατηρούμε σχολαστικά κάθε σημείο των τοιχωμάτων και του δαπέδου για οτιδήποτε αξίζει την καταγραφή και μελέτη ή τη συλλογή, στην περίπτωση μικρών εντόμων. Στη συγκεκριμένη εξερεύνηση ο εντοπισμός του τάφου με το κρανίο και τα οστά ήταν δύσκολος γιατί είχαν καλυφθεί με το σπηλαιοθέμα και δεν μπορούσες να τα διακρίνεις με την πρώτη ματιά. Απαιτήθηκε πολύς χρόνος και ειδικοί χειρισμοί από ομάδα ειδικών της ΕΠΣ προκειμένου να αφαιρεθούν και να συλλεχθούν σε σακούλες για να μεταφερθούν στα εργαστήρια ραδιοχρονολόγησης. Μαζί με τα οστά έγινε η συλλογή πολλών κεραμικών και ειδωλίων, ένα από τα οποία κοσμεί το Ξενοκράτειο Αρχαιολογικό Μουσείο Μεσολογγίου.
– Θεωρείτε ότι τέτοιες ανακαλύψεις μπορούν να αλλάξουν την αντίληψή μας για την καταγωγή και τις διαδρομές των πρώτων κατοίκων της περιοχής;
Ναι, οι ανακαλύψεις νεολιθικών οστών και κρανίων ηλικίας 7.000 και πλέον ετών μπορούν όντως να αλλάξουν ριζικά την αντίληψή μας για την καταγωγή και τις διαδρομές των πρώτων κατοίκων της περιοχής. Και αυτό για λόγους βιολογικούς, πολιτισμικούς και τεχνολογικούς.
Γενετικά δεδομένα και καταγωγή
- Αν από τα οστά εξάγεται αρχαίο DNA (aDNA), μπορούμε να συγκρίνουμε τα γονιδιώματα με άλλους πληθυσμούς (π.χ. της Ανατολίας, των Βαλκανίων ή της Μέσης Ανατολής).
- Έτσι εντοπίζονται μεταναστευτικά κύματα, συγγένειες ή επιμειξίες. Για παράδειγμα:
o Στην Ελλάδα έχει βρεθεί ότι οι πρώτοι γεωργοί κατάγονται σε μεγάλο βαθμό από την Ανατολία.
o Ο συνδυασμός ντόπιων κυνηγών-τροφοσυλλεκτών με νεοεισερχόμενους γεωργούς φαίνεται και στον σκελετικό φαινότυπο (π.χ. ύψος, κρανιομορφολογία).
Κρανιολογικά και ανθρωπολογικά στοιχεία
- Η μορφολογία των κρανίων αποκαλύπτει βιολογικές σχέσεις, αλλά και πιθανές πρακτικές όπως:
o κρανιακή παραμόρφωση (σημάδι κοινωνικής διάκρισης).
o τραύματα ή ασθένειες, που μαρτυρούν είδος ζωής, συγκρούσεις ή διατροφικές ελλείψεις.
- Μπορεί να εντοπιστεί ακόμα και πολιτισμική ταυτότητα μέσα από τελετουργικές πρακτικές (π.χ. ταφές με ειδικό προσανατολισμό, με αντικείμενα, σε κατοικίες κλπ).
Αρχαιολογικό πλαίσιο και μετακινήσεις
- Οι σκελετοί σε σπήλαια, όταν συνδέονται με χρονολόγηση και υλικά ευρήματα (κεραμική, εργαλεία), μας βοηθούν να χαρτογραφήσουμε:
o Ποιοι εγκαταστάθηκαν πρώτοι σε μια περιοχή.
o Από πού ήρθαν και πότε.
o Πώς εξελίχθηκαν οι κοινότητες (π.χ. από νομαδικές σε μόνιμες).
Τέτοιες ανακαλύψεις:
- Αναδομούν την ιστορική αφήγηση της πρώιμης παρουσίας του ανθρώπου σε μια περιοχή.
- Αμφισβητούν παλιές θεωρίες για τον τρόπο εγκατάστασης ή καταγωγής.
- Δείχνουν διαδρομές πολιτιστικής και βιολογικής μετάδοσης.
- Φέρνουν πιο κοντά την προϊστορία στον σύγχρονο άνθρωπο, όχι απλώς ως παρελθόν, αλλά ως συνέχεια της ανθρώπινης ιστορίας.
– Ποια είναι τα επόμενα βήματα στην έρευνά σας; Υπάρχουν ενδείξεις για νέες ανακαλύψεις στην ίδια περιοχή;
Έχουμε εξερευνήσει και άλλα σπήλαια στην ίδια περιοχή, με πολλά ευρήματα, τα οποία θα αποτελέσουν μελλοντικούς στόχους ανασκαφής των ειδικών αρχαιολόγων της ΕΠΣ.
Το αν και πότε θα γίνει αυτό εξαρτάται από τη χρηματοδότησή τους, για την επίτευξη των επιθυμητών ανασκαφών, που ίσως δώσουν επιπλέον πληροφορίες για την προϊστορία του τόπου μας.
Φυσικά δεν είναι τα μοναδικά σπήλαια με σημαντικά ευρήματα στον Νομό μας τα οποία έχουμε εξερευνήσει, σε πολλά από τα οποία έχουμε κάνει ήδη αυτοψίες και ανασκαφές. Η προσφορά της ΕΠΣ στον Νομό μας και στην αποκάλυψη νέων πτυχών της ιστορίας μας είναι πολύ σημαντική, αποτελούν δε λαμπρό παράδειγμα δημοσίων λειτουργών και επιστημόνων.
– Μπορεί μια τέτοια ανακάλυψη να αξιοποιηθεί πολιτιστικά ή εκπαιδευτικά στην περιοχή;
Η περιοχή αυτή είναι απομακρυσμένη και δυσπρόσιτη. Η προσέγγισή της μπορεί να γίνει μόνο με βάρκα από τη λίμνη Καστρακίου. Αυτό δεν σημαίνει πως δεν αποτελεί έναν σημαντικό πολιτιστικό και εκπαιδευτικό στόχο για κάποιες κατηγορίες επισκεπτών και σπουδαστών. Αντικείμενα επιστημονικά που αφορούν την περιοχή αυτή αποτελούν η Αρχαιολογία, η Παλαιοανθρωπολογία, η Γεωλογία και φυσικά η Βιολογία.
– Πιστεύετε ότι η Πολιτεία και οι τοπικοί φορείς στηρίζουν επαρκώς τέτοιες επιστημονικές πρωτοβουλίες;
Σε όλες μου τις αποστολές δεν είχα την παραμικρή υλική βοήθεια από την Πολιτεία ή την τοπική αυτοδιοίκηση. Μόνοι μας βάζαμε βαθιά το χέρι στην τσέπη για την απόκτηση υλικοτεχνικής υποδομής, τα έξοδα μετακίνησης, τη διατροφή και τη διαμονή μας, με ελάχιστες εξαιρέσεις κάποιων πολιτιστικών συλλόγων και μεμονωμένων κατοίκων, που μας προσέφεραν κάποια κεράσματα στα τοπικά μαγαζιά.
Είναι γνωστό ότι πολλές από τις μεγάλες ανακαλύψεις ξεκίνησαν από το μεράκι και το ενδιαφέρον ερασιτεχνών ερευνητών και στη συνέχεια αξιοποιήθηκαν από τους επαγγελματίες.
Δεν έχω παράπονο από τη συνεργασία μου με ελληνικά πανεπιστήμια και κάποια ερευνητικά κέντρα της Ευρώπης. Συμμετείχα με μεγάλους πανεπιστημιακούς δασκάλους και ερευνητές σε κοινές επιστημονικές δημοσιεύσεις.
Η ανακάλυψη έξι νέων ειδών οργανισμών (ενδημικών) με τη βοήθεια των συνεργατών μου αποτελεί τη μεγαλύτερη «χρηματοδότηση» των προσπαθειών μου για συνέχιση της έρευνας, ώστε να είναι πολυεπίπεδη και αποτελεσματική, να προσφέρει ανιδιοτελώς πληροφορίες σε όλους τους συμπολίτες μου και να εμπνέει νέους επιστήμονες, οι οποίοι επιθυμούν να επιλέξουν την περιοχή μας σαν αντικείμενο έρευνας.
ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ, ΒΑΛΤΟΣ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΠΑΚΟΛΙΤΣΑΣ, ΣΠΗΛΑΙΟΛΟΓΙΑ
